قبله

1.شناخت خدا

امام رضا علیه السلام می‏فرمایند: «اولین گام بندگی، شناخت‏ خدا و اصل شناخت او به توحید است.(عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 12)اصولاً حضور قلب در نماز بدون شناخت خدا و صفات او امکان پذیر نیست.نماز در بردارنده ی تمامی اسماء حسنای الهی است وهراندازه سالک بیشتر اسماء و صفات الهی را در خود محقق کند به خدا نزدیکتر وحالت حضور او نیز بیشتر خواهد گشت. 

2.روزی حلال: در منابع دینی روزی حلال عامل قبولی طاعات معرفی شده است.حدیث زیر از حضرت علی(علیه السلام) مؤید این مطلب است :امام علي (عليه السلام) به کميل فرمودند:«يا کميل انّ اللسّان يبوح من القلب و القلب يقوم من الغذاء فانظر فيما تغذي قلبک و جسمک فان لم يکن ذلک حلالا لم يقبل الله تعالي تسبيحک و لا شکرک».يعني اي کميل، زبان از قلب سرچشمه مي گيرد و قلب نيز از غذاي انسان پس به آنچه قلب و جسم خود را به آن تغذيه مي کني، توجه کن که اگر حلال نباشد، خداوند متعال نه تسبيح تو را مي پذيرد و نه شکر تو را. (مسند،ج1،ص 41 ) بزرگان علم اخلاق یکی از دلایل لذت نبردن از عبادات را ارتزاق از رزق حرام دانسته اند.  خداوند در آیه 51 مؤمنون به پیغمبران میفرماید:يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ یعنی:ای پیغمبران از چیزهای پاکیزه ای که روزیتان کردیم بخورید وعمل صالح انجام دهید که من به آنچه انجام می دهید آگاه هستم.پس،شرط انجام عمل صالح استفاده از روزی حلال است.

3.تزکیه: علمای اخلاق تزکیه را به عنوان مهمترین عامل حضور قلب دانسته اند؛  دل انسان بدون تزکیه به ظرف آلوده ای می ماند که اگر آب گوارا در آن ریخته شود آلوده میگردد.یا همچون شیشه ی پر از گل و لای، که بدون تمیز کردن آن، نورمحبت وهدایت الهی از آن عبور نکرده و به دل وجان سالک نمی تابد.

4.ترک گناه: گناه شیرینی عبادت را از انسان میگیرد،و روح او را مکدر میکند،گناه به سان غذای مسموم برای روح می باشد،همانگونه که جسم در اثرغذای فاسد بیمار می گردد،روح نیز با انجام گناه بیمار می گردد.لذت پايدار و عميق و معنوي که بندگان خدا و سالکان کوي دوست دراثر ترک گناه و انجام عبادات میچشند به هيچ وجه قابل مقايسه با لذات مادي زودگذر و سطحي اهل دنيا و گناه کاران نيست.

عيسى (عليه السلام ): می فرماید: بِحقٍّ أقولُ لَكُم : إنَّهُ كَما يَنظُرُ المَريضُ إلى طَيِّبِ الطَّعامِ فلا يَلتَذُّهُ مَعَ ما يَجِدُهُ مِن شِدَّةِ الوَجَعِ، كذلِكَ صاحِبُ الدّنيا لا يَلتَذُّ بِالعِبادَةِ و لا يَجِدُ حَلاوَتَها مَعَ ما يَجِدُ مِن حُبِّ المالِ . حقيقتى را به شما بگويم: همان گونه كه شخص بيمار به خوراك خوب و خوش مزه مى نگرد اما به سبب درد شديدى كه دارد از آن لذتى نمى برد، دنيا دار نيز به سبب مال دوستيش از عبادت لذّت نمى برد و طعم شيرين آن را نمى چشد. تحف العقول:507-509. آیت الله نجابت یکی از بزرگان اخلاق به نقل از یکی از بزرگان عرفان اسلامی  می گوید:فقر و بی پولی و اولاد زیاد همواره به من فشار می آورد اما هنگامی که سر نماز می ایستم خداوند تبارک و تعالی لذت عبودیت را به قسمی به بنده می فهماند که قریب به یک ساعت نمازم طول می کشد و پس از نماز فکر می کنم این لذت عبودیت در نشئه بعدی به نحوی که عبودیت و ربوبیت حفظ شود آیا نصیبمان می شود  ایشان همچنین میگویند:: « گاهی طلبکار به در منزل می آید و در خانه چیزی نیست تا بدهم. از هر طرفی در فشارم، ولی در نماز به برکت خود خدا مثل این که نه زن دارم و نه بچه و نه قرضی؛ مشغول نماز که می شوم آهنگ افلاک را می شنوم. از خدا خواسته ام که این سماع را از من برندارد،دو سه روز است در این فکرم که اگر در بهشت نگذارند ما نماز بخوانیم چه کنیم؟(کتاب عطش ،سیر توحیدی کامل عظیم آیت الله سید علی قاضی رحمة الله علیه ص34).

5.شناخت فلسفه ی نماز:اصولاً شناخت فلسفه ی عبادات کمک بسیار بزرگی به ایجاد روحیه ی هدف مداری در انجام امور است و هدف مداری به سهم خود انسان را از پوچی در زندگی می رهاند.

6.تمرکز ، مراقبه و تکرار: تمرکز بر هدف باعث سرعت دستیابی به آن می گردد.طبق نظر علمای اخلاق عوامل زیادی مانع تمرکز در نماز می گردد مثل: گرسنگی و تشنگی،یا  قضای حاجت. باید این ها را قبل از نماز رفع کرد،همچنین برای ملکه شدن حالت حضور قلب، بزرگان اصل تمرین و تکرار و اصل مراقبه را توصیه نموده اند،چراکه حضور قلب با گذشت زمان شکل میگیرد.

7.احساس حضور در پیشگاه خداوند:سالکان راه حق معتقدند زمانی که انسان به نماز می ایستد باید ببیند در مقابل چه کسی ایستاده و تصور کند که به هنگام راز و نیاز با خدای متعال، خدا صدای او را میشنود و به ندای او و سخنانش گوش فرا میدهد.لذا سعی میکنند به گونه ای باز و مستقیم با خداوند راز ونیاز کنند.انجام اموری مانند سر خاراندن در نماز و بازی با ریش و انگشتر و...موجب خروج از حالت خضوع در نماز می گردد به همین منظور تمرکز بر سخن گفتن با معبود هنگام نماز و تصور اینکه صدای بنده را می شنود و تمرین روزانه بر این امر هنگام نماز جهت دستیابی به حالت حضور قلب مهم بوده و شاید فلسفه تکرار نماز همین پر رنگ شدن احساس ادب حضور و بهتر شدن هر نماز از نماز قبلی باشد. 

8.فهمیدن وحفظ کردن معنی اذکار: فهمیدن و حفظ کردن معانی اذکار کمک بسیار بزرگی به شکل گیری حالت حضور قلب خواهد کرد.آیه 43سوره نساء مؤید این مطلب است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ(نساء آیه 43) اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه میگوييد.همچنین درخصوص احساس حضور، پس از توجه به معنی اذکار، به تأکید فراوان بر مدارا در نماز توصیه شده به گونه ای که شخص هنگام غفلت در نماز به خود فشار وارد نسازد و هنگام حضورقلب(اقبال قلب) ،آن احساس را با نگهداری از آن تا پایان نماز ادامه دهد.

9.رعایت آداب قبل از نماز: رعایت آداب نماز یکی از عوامل زمینه ساز حضور قلب است. شرح همه ی آداب نماز از حوصله ی این مطلب خارج است.شرح این امور در کتب فقهی و کتابهای راجع به آداب نماز آمده است. 

10.شناخت اسرار نماز:این امر نیز دستیابی به حالت حضور قلب را تسهیل می نماید چرا که باعث معنا و مفهوم بخشیدن به نماز می گردد.: به عنوان مثال :امام خمینی(رحمة الله علیه)، اسرار قیام نماز را استقامت و پایداری در ملکات نیک اخلاق معرفی مینماید،یا مرحوم میرزا جواد تبریزی آن را دو پای خوف و رجاء مسلمان برای حرکت به سوی محبوب ذکر مینماید(شرح این امور نیز در کتب اسرار الصلاه امام خمینی و  اسرار نماز  مرحوم میرزا جواد آقا تبریزی (رحمة الله علیه) آمده است . 

11.انتخاب زمان و مکان مناسب:

همان طور که حالات درونی انسان بر او اثر گذار است ، محیط بیرون نیز بر آدمی تأثیر زیادی دارد.یک مثال ساده:اگر کسی بخواهد در جایی مطالعه کند که سر و صدا، زیاد است موفقیتش کم می‌شود در نماز نیز باید به همین مسئله توجه داشت یعنی باید جایی باشیم که سر و صدا مزاحم افکار ما نباشد.این امر به ویژه برای سالکان مبتدی توصیه شده است.درباره نماز نیز باید گفت مکان‌هایی چون مسجد به خصوص وقتی که دیگران نیز مشغول عبادت باشند، اثر غیر قابل انکاری بر روح و ذهن نمازگزار دارد به همین جهت نماز جماعت و کیفیت نماز ما را به مراتب بالاتر می‌برد.همین سخن درباره وقت نماز نیز مصداق دارد یعنی باید بهترین وقت (که مشغله های فکری و کاری کم‌تر باشد) را برای نماز اختصاص داد. به نحوی که اعمال دیگر چون وعده‌ها و دیدارهای ما مزاحم آن نباشد.(سایت تبیان) در اهمیت  انتخاب زمان و مکان مناسب برای اقامه ی نماز،همین بس که امام علی علیه السلام می فرمایند:  واعلم ان کل

شی ء من عملک تبع لصلاتک :بدان که تمام اعمالت تابع نمازت خواهند بود.( نهج البلاغه ، نامه 27 )

آقاى غرویان می نویسد:

از محضر آیت الله بهجت سؤ ال شد: حاج آقا، عمرمان گذشت و دارد مى گذرد امّا هنوز لذتى از عبادت و به خصوص نمازمان احساس ‍ نکرده ایم، به نظر شما چه باید بکنیم که ما نیز اقلاًّ اندکى از آنچه را که ائمه و پیشوایان معصوم علیهم السّلام فرموده اند، بچشیم؟

معظّم له در حالى که سر را تکان مى داد فرمود: آقا، عامّ البلوى است! این دردى است که همه گرفتاریم!

عرض شد: آقا، به هر حال مراتب دارد و مسئله نسبى است. عضى همچون شما مراتب عالى دارید و ماها هیچى نداریم، ماها چه باید بکنیم ؟

باز در جواب فرمود: شاید من مرتبه شما را تمنّا کنم.

عرض شد: حاج آقا مسئله تعارف در کار نیست و یک واقعیتى است .

باز ایشان در جواب با فروتنى و تواضع خاصّى فرمودند که : عَمَّتُک مِثْلُک ! و مرادشان از این ضرب المثل این بود که من هم مثل شما هستم .

به هر حال ، پس از چند بار اصرار فرمودند:

این احساس لذّت در نماز یک سرى مقدمات خارج از نماز دارد، و یک سرى مقدمات در خود نماز. آنچه پیش از نماز و در خارج از نماز باید مورد ملاحظه باشد و عمل شود این است که : انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نکند، و معصیت ، روح را مکدّر مى کند و نورانیت دل را مى برد.

و در هنگام خود نماز نیز انسان باید زنجیر و سیمى دور خود بکشد تا غیر خدا داخل نشود، یعنى فکرش را از غیر خدا منصرف کند و توجّهش به غیر خدا مشغول نشود. و اگر به طور غیر اختیارى توجّهش به جایى منصرف شد، به محض التفات پیدا کردن باید قلبش را از غیر خدا منصرف کند.

آقاى قدس یکى از شاگردان آیت الله بهجت نیز مى گوید:

روزى از آقا پرسیدم : آقا، چه کار بکنم در نمازم حضور قلب بیشتر داشته باشم؟

آقا ابتدا سر به پایین افکند سپس سرش را بلند کرد و فرمود: روغن چراغ کم است .

من به نظر خودم از این جمله این معنى را فهمیدم که یعنى معرفت کم است و ایمان قلبى و باطنى ضعیف است ، و گرنه ممکن نیست با شناخت کافى ، قلب حاضر نباشد.

آیت الله محمّد حسن احمدى فقیه یزدى نیز مى گوید:

گاهى از آقا سؤال مى کردند: چه کنیم در نماز، حضور قلب داشته باشیم؟ و ایشان دستورالعملهایى مى فرمودند، یکى از آنها این بود که مى فرمود:

وقتى وارد نماز مى شوید هنگام خواندن حمد و سوره به معناى آن توجه کنید تا ارتباط حفظ شود.

استاد خسروشاهى نیز مى گوید:

روزى از آیت الله بهجت سؤال شد: در هنگام نماز چگونه مى توانیم حضور قلب را در خودمان به وجود بیاوریم؟ فرمودند:

یکى از عوامل حضور قلب این است که در تمام بیست و چهار ساعت باید حواسّ (باصره، سامعه و ...) خود را کنترل کنیم؛ زیرا براى تحصیل حضور قلب باید مقدماتى را فراهم کرد، باید در طول روز گوش، چشم و همچنین سایر اعضا و جوارح خود را کنترل کنیم و این یکى از عوامل تحصیل حضور قلب مى باشد.

در جاى دیگر شخص دیگرى از محضرشان مى پرسد: براى اینکه در انجام فرمان الهى مخصوصاً نماز با خشوع باشیم چه کنیم ؟

و ایشان در جواب مى فرماید:

در اوّل نماز، توسل حقیقى به امام زمان - عجل الله تعالى - فرجه کنید، و عمل را با تمامیّت مطلقه انجام بدهید.

همچنین شخص دیگر مى پرسد: براى حضور قلب در نماز و تمرکز فکر چه باید کرد؟

و ایشان مرقوم مى فرماید:

بسمه تعالى ، در آنى که متوجّه شدید، اختیاراً منصرف نشوید.

منبع: کتاب برگى از دفتر آفتاب (شرح حال شیخ ‌السالکین حضرت آیت اللّه العظمى بهجت )اثر : رضا باقى زاده

کاربران عزیز جهت شناخت عوامل حضور قلب در نماز می توانند به بخش اسرار نماز در همین سایت رجوع نمایند.